Tijdens de Duitse bezetting werd een groot aantal mannen gedwongen tewerkgesteld in Nederland en Duitsland. De rekrutering van deze mannen vond vooral plaats door middel van doelgerichte acties die – naarmate de oorlog langer duurde – in hevigheid toenamen.
Identificatiebewijs, meestal wordt hiermee het persoonsbewijs mee bedoeld. Vanaf 1941 moest iedereen een persoonsbewijs ter identificatie bij zich dragen. Ausweis staat echter ook voor een verklaring afgegeven door Duitse instanties. Deze gaf weer dat de houder een zeker voorrecht genoot. Bijvoorbeeld vrijstelling van arbeidsinzet, toegang tot militaire objecten en permissie om na de avondklok buitenshuis te verkeren.
De Binnenlandse Strijdkrachten werden op 5 september 1944 opgericht door de Nederlandse regering. De Binnenlandse Strijdkrachten was de naam van alle samenwerkende verzetsgroepen bij elkaar. Alle verzetsorganisaties vielen nu onder één naam.
Bureau Bijzondere Opdrachten werd in Londen opgericht in 1944. De organisatie voerde geheime militaire en semi-militaire operaties uit in bezet Nederland. Het bureau werkte samen met Engelse en Amerikaanse geheime diensten.
Nederlandse inlichtingendienst in Londen, opgericht op 28 november 1942. Het Bureau Inlichtingen (BI) was belast met de Nederlandse spionage tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het werkte nauw samen met de Britse Secret Intelligence Service (SIS). Na de bevrijding van Nederland werd het Bureau Inlichtingen ontbonden.
Overgave.
De Centrale Crisis Controle Dienst (CCCD), later Crisis Controle Dienst was een Nederlandse overheidsdienst die in 1934 werd opgericht en, onder verschillende naamvariaties, tot 1954 bleef bestaan. Ze hield vooral toezicht op de handel in schaarse goederen. Na de oorlogsdagen van mei 1940 werd de taak van de Centrale Crisis Controledienst steeds meer gericht op controle van de maatregelen ten aanzien van de voedselvoorziening.
Deserteren betekent letterlijk in de steek laten. In engere zin betekent het illegaal het leger verlaten.
De term Dolle Dinsdag is door een SS-journalist bedacht naar aanleiding van de euforie op 5 september 1945. Men dacht in Nederland dat de geallieerde troepen de grote rivieren waren overgestoken en dat de bevrijding nabij was. Oorsprong van dit gerucht was een mededeling van Radio Oranje dat de geallieerden Breda hadden bevrijd. Voor een groot deel van Nederland zou de bevrijding pas in de loop van 1945 komen.
Een in Amsterdam en een aantal andere steden gehouden staking op 25 en 26 februari 1941. De massale protestactie kwam voort uit verontwaardiging over de Jodenvervolging en werd georganiseerd door arbeiders. De staking sloeg over naar Haarlem, de Zaanstreek, het Gooi en Utrecht. De Duitsers waren volledig verrast door de massale staking en kondigden de uitzonderingstoestand af. Ze schoten op mensenmassa’s, stelden een avondklok in en arresteerden in Amsterdam honderden mensen.
Duitse militaire politie of veldpolitie.
Groep 2000 zorgde tussen 1940 en 1945 voor zo’n 4500 onderduikers in Amsterdam en stond aan de wieg van het blad Vrij Nederland. In plaats van namen en adressen gebruikte Groep 2000 cijfercodes waardoor veel leden de oorlog overleefde. De Groep telde circa 140 leden.
Bijnaam voor de Ordnungpolizei, lokale politie-eenheden die de dagelijkse politietaken moest uitvoeren in nazi-Duitsland tussen 1936 en 1945. Door het gebruik van groene uniformen stonden zij ook bekend als Grüne Polizei.
Hanns Albin Rauter was tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland de hoogste vertegenwoordiger van de SS en als zodanig hoofdverantwoordelijke voor vervolging en onderdrukking van het Nederlandse verzet en medeverantwoordelijke voor de deportatie van de Nederlandse Joden. Na de oorlog werd hij ter dood veroordeeld en geëxecuteerd.
Het NSF was een zelfstandige organisatie binnen de illegaliteit. Het werd ook wel de financierder van het verzet genoemd. Het NSF voorzag gezinnen van onderduikers en onderduikers zelf van inkomsten, maar ook het verzetswerk werd door het fonds financieel ondersteund. In eerste instantie waren de giften van Nederlanders de belangrijkste bron van inkomsten. Later werden leningen belangrijker doordat de NSF met behulp van overheidsgaranties leningen kon afsluiten. Op basis van een overheidsgarantie was de verstrekker van de lening verzekerd dat hij of zij na afloop van de oorlog zijn of haar geld terug zou krijgen. Hierdoor kon op grote schaal door het NSF leningen worden afgesloten en kwam er veel meer geld binnen dan door giften. Dit was ook noodzakelijk door de toenemende hulpvraag.
(1900-1945), Duits nationaal-socialistisch politicus. Als ‘Reichsführer SS und Chef der deutschen Polizei’ was Himmler na Hitler de machtigste nazileider. Tijdens W.O.II oefende hij over Duitsland en geheel bezet Europa een terreurregime uit en samen met Hitler en Heydrich draagt hij de grootste verantwoordelijkheid voor de concentratiekampen en de daar gepleegde massamoorden. In 1943 werd hij tevens rijksminister van binnenlandse zaken en in juli 1944 (na de aanslag op Hitler) bovendien nog commandant van de binnenlandse strijdkrachten. Toen de ondergang van het Hitler-regime onvermijdelijk was geworden, deed hij in april 1945 vergeefse pogingen met de westelijke geallieerden in onderhandeling te treden, op grond waarvan hij door Hitler als verrader uit de partij werd gestoten. Na zijn arrestatie door de Engelsen pleegde hij zelfmoord.
Hoogste vertegenwoordiger van de Schutzstaffel, een paramilitaire organisatie binnen de Duitse nazi-partij, de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP).
Het Huis van Bewaring aan het Kleine-Gartmanplantsoen 14 te Amsterdam (tussen de Weteringschans en het Leidseplein), beter bekend als Weteringschans, werd in 1850 gebouwd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het een beruchte gevangenis. Vrijwel alle mannen die gefusilleerd bij Rozenoord zijn gefusilleerd zaten eerder gevangen in het Huis van Bewaring aan de Weteringschans.
Een Koninklijk Besluit is een besluit dat wordt genomen door de regering alleen. De Eerste en Tweede Kamer zijn er niet bij betrokken. Een Klein Koninklijk Besluit regelt onder andere de verlening van een koninklijke onderscheiding.
De KNSM was een Nederlandse rederij gevestigd in Amsterdam die heeft bestaan tussen 1856 en 1981.
Landelijke Knokploegen is de naam voor een verzetsorganisatie die werd opgericht door de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO). De onderduikers die geholpen werden hadden dringend behoefte aan allerlei voorzieningen, zoals persoonsbewijzen en bonkaarten, die zij onder eigen naam natuurlijk niet konden krijgen. De LKP hield zich voornamelijk bezig met gewapende overvallen op distributiediensten, bevolkingsregisters en Gewestelijke Arbeidsbureaus, alles ten bate van de LO. Later verrichtte men ook sabotagedaden en werden er overvallen op gevangenissen gepleegd. Elke knokploeg (KP) telde 6 tot 15 man. Er waren vele tientallen van zulke ploegen, verspreid over heel Nederland. Veel KP’ers zijn gefusilleerd of bij acties gesneuveld. De LKP ging in 1944 behoren tot de Binnenlandse Strijdkrachten (BS).
De Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) in Nederland ontstond in de zomer van 1942. De LO zorgde ervoor dat joden en personen die door de Sicherheitspolizei werden gezocht of zich aan de arbeidsinzet of krijgsgevangenschap wilden onttrekken, een onderduikadres kregen en werden voorzien van distributiebescheiden, valse papieren en geld. De LO groeide uit tot een organisatie waarbij tienduizenden betrokken waren en waardoor honderdduizenden onderduikers uit handen van de Duitsers konden blijven. Honderden medewerkers van de LO zijn geëxecuteerd of gestorven in concentratiekampen. De LO werkte nauw samen met de Landelijke Knokploegen.
Een paramilitaire hulpdienst van de Duitse bezetter. De Nederlandsche Landwacht werd op 11 maart 1943 opgericht als hulppolitiekorps op verzoek van Hanns Albin Rauter ter bescherming van de sinds begin 1943 toenemende aanslagen op NSB’ers. Rauter beschouwde het korps echter ook als zijn eigen politiemacht, waarvan hij meer loyaliteit verwachtte dan van de Nederlandse politie. Hij leidde en bewapende de Landwacht, verleende haar politiebevoegdheden en regelde in overleg met de NSB-organisatie, bezoldiging en andere zaken.
Een Duitse actie tijdens de Tweede Wereldoorlog die tot doel had Nederlandse mannen te werven voor de Duitse arbeidsinzet. De actie stond onder leiding van de uit Duitsland overgekomen partijfunctionaris H. Liese en kreeg daarom al snel de naam Liese-Aktion.
In april 1943 had de bezetter het gemunt op de militairen en studenten (bijna 15.000). Studenten moesten beloven dat ze zich zouden ‘onthouden van iedere tegen het Duitse Rijk enzovoort gerichte handeling’. De belofte moest schriftelijk worden gedaan, door een loyaliteitsverklaring te tekenen. Mannelijke studenten die niet tekenden, werden werkloos en zouden de arbeidsinzet in moeten.
Een marconist is opgeleid in het zenden en ontvangen van signalen met behulp van een radio. De signalen die de marconist zendt en ontvangt zijn in morsecode. De functie van marconist wordt ook wel radio-officier of telegrafist genoemd. De naam van de functie is naar de uitvinder van de draadloze telegrafie genoemd, Guglielmo Marconi.
Het Nederlandsche Arbeidsfront was een vakbeweging opgericht door de rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart op 30 april 1942. Naar Duits voorbeeld had het NAF als doel alle werkgevers en werknemers lid te maken van één en dezelfde organisatie. Het NAF was een nationaalsocialistische organisatie.
Na de capitulatie van Nederland wilden de Duitsers in Nederland een verplichte Arbeidsdienst instellen. De dienst had als doel het Nederlandse volk op te voeden in het Nationaal-Socialistische gedachtegoed. Voorloper van de Arbeidsdienst was de Opbouwdienst, waar Nederlandse soldaten dienst in moesten nemen. In 1941 kreeg elke man een oproep om in dienst te gaan. Eerst vrijwillig, maar dat leverde weinig tot geen reacties op. Hierna werd deelname verplicht en doken veel mannen onder. Het werk waarvoor ze werden opgeroepen bestond voornamelijk uit landbouwwerkzaamheden en ontginningen.
Politieke groepering die op 24 juli 1940 werd opgericht door Louis Einthoven, Johannes Linthorst Homan en Jan de Quay. De Unie wilde voorkomen dat de NSB alle macht kreeg. De organisatie moest om zich te kunnen handhaven echter wel concessies doen aan de bezettingsautoriteiten en gaf bijvoorbeeld steun aan de Duitse Winterhulp-actie. Dat leidde tot de kritiek, de echte verzetsgeest zou hiermee worden ondermijnd. Bovendien stonden de Duitsers niet toe dat trouw aan het Huis van Oranje als programmapunt werd opgenomen. De leiding van de Unie weigerde na de Duitse aanval op de Sovjet-Unie in juni 1941 hun steun uit te spreken en werd in december dat jaar door de Duitsers verboden.
De Opbouwdienst is de voorloper van de Arbeidsdienst. De Arbeidsdienst is opgericht als nationaal-socialistisch vormingsinstituut voor Nederlandse jongeren. De Arbeidsinzet had de tewerkstelling van Nederlandse arbeiders in Duitsland tot doel.
Het Oranjehotel in Scheveningen was in de Tweede Wereldoorlog een Duitse gevangenis waar Nederlanders die zich, op wat voor manier ook, tegen de Duitsers verzetten werden opgesloten voor verhoor en berechting. Naar schatting hebben 25.000 mensen, afkomstig uit het gehele land, gevangen gezeten in het Oranjehotel.
De Ordedienst was in Nederland een belangrijke illegale organisatie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vanaf het begin in 1940 was binnen de OD de heersende opvatting dat er op het moment van de bevrijding van Nederland een gezagsvacuüm zou ontstaan. Dan diende er gezorgd te worden voor de handhaving van de orde en de rust. Op hetzelfde moment diende ook aan de geallieerde legers de helpende hand te worden geboden. De leiding van de OD zag voor haar organisatie hierin een taak weggelegd. Daar er bij de OD al vanaf de oprichting in 1940 de nadruk werd gelegd op de voorbereiding van de situatie die bij het vertrek van de vijand zou ontstaan nam het uitwisselen van gegevens en inlichtingen met de Nederlandse regering in Londen een centrale plaats bij de leiding van de OD in.
Lokale politie-eenheden die de dagelijkse politietaken moest uitvoeren in nazi-Duitsland tussen 1936 en 1945. Door het gebruik van groene uniformen stonden zij ook bekend als Grüne Polizei.
Militair die tot taak heeft bevelen, mededelingen, documenten, brieven, rapporten e.d. over te brengen van de ene leidinggevende in een leger naar de andere.
Een Ortskommandant zorgde voor orde en regelmaat in de bezette gemeente en was verantwoordelijk voor de infrastructuur, het onderkomen, de bevoorrading en ontspanning van ingekwartierde troepen.
De Persoonsbewijzencentrale was een ondergrondse organisatie die tijdens de Tweede Wereldoorlog het verzet en onderduikers voorzag van vervalste persoonsbewijzen.
Het doel van de Raad van Verzet was de coördinatie van het daadwerkelijke verzet in Nederland door centrale vastlegging van de tijd, de plaats, de methode en de aard van het verzet. De activiteiten van de RvV bestonden uit: sabotage van industrie en verkeersmiddelen, vernieling van voor de vijand bestemde voorraden, spionage (vooral industriële), liquidaties, vervalsingen, overvallen, et cetera.
Inlichtingen- en koeriersdienst die onderdeel uitmaakte van de Binnenlandse Strijdkrachten.
Sicherheitspolizei (Sipo) was een apparaat van de Duitse politieke recherche en de geheime inlichtingendienst (Sicherheitsdienst of SD). In het bezette Nederland ressorteerde de Sipo onder de hoogste vertegenwoordiger van de SS Hanns Albin Rauter.
Avondklok. Dit houdt in dat de bevolking een bepaalde tijd niet op straat mag zijn. Tijdens de bezetting in Nederland werd er een spertijd ingesteld die liep van 24 uur ’s nachts tot 4 uur in de ochtend. Deze spertijd lag niet vast. Op elk willekeurig moment konden de spertijden worden aangepast. Vanaf 1 februari 1942 werd, als extra strafmaatregel, de spertijd in Amsterdam aangepast en moesten de mensen in de hoofdstad binnen blijven vanaf 20.00 uur tot aan de volgende ochtend.
Gevangenen die ter dood veroordeeld waren en op elk moment door de Duitsers als vergelding doodgeschoten konden worden.
De vrijmetselarij of maçonnerie is een internationaal verbreide en regionaal gestructureerde broederschap van mensen die streven naar geestelijke en morele verheffing, onderlinge waardering en wederzijdse hulp. De Vrijmetselarij werd kort na de Duitse inval in Nederland verboden.
Benaming voor de Duitse strijdkrachten zoals die vanaf 1935 tot 1945 onder de politieke leiding van Adolf Hitler zijn opgebouwd in het Derde Rijk. De gehele Duitse strijdmacht, met inbegrip van de zeestrijdkrachten (Kriegsmarine) en luchtmacht (Luftwaffe).
Aanduiding in het politiedossier van een verdachte. Deze diende niet terstond doodgeschoten te worden maar verbleef tot nader order in arrest. De naam van de ‘administratief ter dood veroordeelde’ werd aan de lijst van Todeskandidaten toegevoegd door de Sicherheitspolizei die ter beschikking werd gehouden voor eventuele represaillemaatregelen.